Pandemia COVID-19 towarzyszy nam już dziewięć miesięcy, podczas których mieliśmy zamrażanie gospodarki, jej odmrażanie i kolejne, częściowe zamrażanie. Tak jak nieprzewidywalny jest wirus, tak trudno przewidywalne są zmiany sytuacji społeczno-gospodarczej w Polsce i na świecie. Można jednak pokazać jak sytuacja związana z rozwojem pierwszej fali pandemii i decyzje podejmowane w celu powstrzymania rozprzestrzeniania się wirusa SARS-CoV-2 wpłynęły na nastroje polskich przedsiębiorstw.
Polski Instytut Ekonomiczny (PIE) wspólnie z Polskim Funduszem Rozwoju (PFR) badał cyklicznie sytuację polskich przedsiębiorstw w ramach sześciu fal badań ankietowych, realizowanych od kwietnia do czerwca 2020 roku. Każde badanie dotyczyło reprezentatywnej próby 400 przedsiębiorstw różnej wielkości (mikro, małe, średnie i duże) oraz z różnych sektorów gospodarki (handel, usługi, produkcja). Przeprowadzone badania pozwoliły na uchwycenie nastrojów przedsiębiorców podczas zamrażania i odmrażania gospodarki. Wyniki jednoznacznie wskazują jaki wpływ na działalność firm mają decyzje rządu, w tym pomoc publiczna w ramach tarcz antykryzysowych.
W celu podsumowania opinii przedsiębiorców wyrażanych podczas sześciu fal badań zbudowaliśmy syntetyczny Wskaźnik Nastrojów Przedsiębiorców (WNP) uwzględniający opinie odnoszące się do wartości sprzedaży, liczby nowych zamówień, subiektywnej oceny płynności finansowej oraz planowanych zmian w zatrudnieniu i wynagrodzeniu pracowników. Dla wybranych pytań kwestionariusza badania dokonaliśmy obliczeń różnic między procentem wskazań odpowiedzi pozytywnych i negatywnych, dzięki czemu otrzymalismy wskaźniki cząstkowe dotyczące zmian: wartości sprzedaży, liczby nowych zamówień, subiektywnej oceny płynności finansowej, planowanych zmian zatrudnienia oraz wynagrodzeń. Syntetyczny wskaźnik nastrojów przedsiębiorców obliczyliśmy jako średnią arytmetyczną poszczególnych
wskaźników cząstkowych.
Zmiany w nastrojach przedsiębiorstw pokazane za pomocą obliczonego, dla wszystkich fal badań, wskaźnika WNP przedstawiliśmy na tle dat wprowadzania kolejnych rozwiązań w ramach tarcz antykryzysowych oraz zamrażania i odmrażania gospodarki (Wykres 1). Wzrost poziomów liczbowych wskaźnika WNP obserwujemy w każdej kolejnej fali badania, ale warto zwrócić uwagę na znaczący wzrost wartości wskaźnika pomiędzy III a IV falą (koniec kwietnia i połowa maja) oraz IV i V falą (połowa maja i koniec maja). Lepsze nastroje przedsiębiorców wyraźnie związane były z rozpoczętym odmrażaniem gospodarki, które nastąpiło na przełomie kwietnia i maja. Wprowadzanie rozwiązań w ramach kolejnych tarcz antykryzysowych również przełożyło się na coraz wyższe poziomy wskaźników w kolejnych badaniach. W dwóch ostatnich falach badania wskaźnik przyjmował wartości dodatnie, co oznacza, że odsetek przedsiębiorstw oceniających sytuację pozytywnie był większy niż odsetek przedsiębiorstw oceniających ją negatywnie. Na wykresie 2. pokazaliśmy zmiany
WNP w kolejnych falach badania dla przedsiębiorstw pogrupowanych ze względu na wielkość zatrudnienia. Wyraźnie widać wzrost wskaźników we wszystkich grupach przedsiębiorstw, od bardzo niskich, ujemnych poziomów podczas pierwszej fali badania, do poziomów dodatnich w ostatniej fali badania. Momentem przełomowym w badaniach była piąta fala, realizowana pod koniec maja, podczas której poziomy wskaźników we wszystkich grupach przedsiębiorstw osiągnęły dodatnie wyniki. Możemy jednak zaobserwować pewne różnice w nastrojach przedsiębiorstw według wielkości wyrażonej liczbą zatrudnionych. Prowadzą one do wniosku, że w całym badanym okresie większe przedsiębiorstwa charakteryzowały się lepszymi nastrojami niż przedsiębiorstwa mniejsze. Największy wzrost wskaźnika obserwujemy dla przedsiębiorstw dużych, od poziomu -32,4 na początku kwietnia, do poziomu 20,0 na początku lipca.
W przekroju sektorowym (wykres 3.) również widzimy sukcesywną poprawę nastrojów przedsiębiorstw, a od piątej fali przejście z wyników ujemnych na dodatnie. Co ciekawe, wyraźną poprawę nastrojów dla przedsiębiorstw produkcyjnych widać od piątej fali, ale dla przedsiębiorstw handlowych dopiero w szóstej fali. Zniesienie limitu osób przebywających w sklepie w ramach IV etapu odmrażania mogło przynieść dalszą zdecydowaną poprawę nastrojów w handlu i sprawić, że stały się one wyraźnie lepsze niż w produkcji i usługach. WNP to miara syntetyczna, na którą mają wpływ zmiany w badanym okresie dotyczące wartości sprzedaży, płynności finansowej oraz decyzje związane z polityką kadrową firm. Jak zatem sytuacja firm przedstawiała się w poszczególnych obszarach? Wartość sprzedaży w badanych przedsiębiorstwach – najgorsza sytuacja miała miejsce pod koniec kwietnia, gdy ponad 2/3 firm notowało spadki sprzedaży, a jedynie 7 proc. – wzrosty w porównaniu z poprzednim miesiącem. W maju, dzięki odmrażaniu gospodarki i wdrażaniu kolejnych tarcz antykryzysowych, sytuacja zaczęła się poprawiać, pod koniec miesiąca 43 proc. firm deklarowało spadek sprzedaży, a 20 proc. – wzrost. Na początku lipca nastąpiła dalsza poprawa. Odsetek wskazujących na spadki sprzedaży zmniejszył się do 36 proc., podczas gdy na początku kwietnia wynosił 57 proc.
Subiektywna ocena płynności finansowej – najgorsza sytuacja miała miejsce w połowie i pod koniec kwietnia, gdy 1 na 10 firm oceniała, że nie posiada żadnych rezerw finansowych, a jedynie 4 na 10 szacowało, że posiadają środki finansowe na dłużej niż 3 miesiące. Pod koniec maja już tylko 5 proc. firm oceniało, że nie posiada żadnych środków finansowych, a udział tych, które oceniają, że mogą przetrwać powyżej 3 miesięcy wzrósł do 54 proc. Najgorzej oceniały swoją sytuację finansową przedsiębiorstwa mikro i małe, a najlepiej – duże. Planowane zmiany kadrowe – w kolejnych falach badania systematycznie malał odsetek firm planujących redukcję zatrudnienia – od 28 proc. na początku kwietnia do 6 proc. na początku lipca. Pod koniec maja już żadna z dużych firm nie planowała redukcji zatrudnienia, chociaż jeszcze w pierwszej fali na takie działania wskazywało aż 20 proc. dużych firm. Na zmniejszający się odsetek podmiotów planujących redukcję zatrudnienia mogło wpłynąć stopniowe wygaszanie paniki związanej z liczeniem kosztów i strat, ale także wprowadzenie rozwiązania tarcz antykryzysowych, które zawierały instrumenty finansowe i płynnościowe uzależnione od podejmowanych przez przedsiębiorstwa działań na rzecz utrzymania zatrudnienia. Planowane zmiany wysokości wynagrodzeń – na początku kwietnia połowa przedsiębiorców planowała obniżki wynagrodzeń, ale już na początku lipca takie plany wyrażało jedynie 12 proc. Plany firm w odniesieniu do wynagrodzeń sugerują, że sytuacja na rynku pracy zaczyna się normalizować, bowiem na początku lipca 2020 r., po raz pierwszy od początku pandemii więcej firm planowało podwyższenie (14 proc.) niż obniżenie wynagrodzeń (12 proc.). Badanie nastrojów przedsiębiorców zostało zakończone latem tego roku, pozostaje pytanie, jak wyglądają nastroje przedsiębiorców jesienią, kiedy gwałtownie rośnie liczba infekcji. Co prawda nie spodziewamy się całkowitego zamrożenia gospodarki, ale czy warunki epidemiologiczne i decyzje rządu pozwolą firmom na
swobodne działanie w najbliższych miesiącach?
Więcej informacji z przeprowadzonych badań można znaleźć w raporcie „The economy under lockdown. Poland compared to the rest of Europe”, Copyright by Polish Economic Institute, Warsaw, August 2020
Katarzyna Dębkowska
Polski Instytut Ekonomiczny, Kierownik Zespołu Foresightu Gospodarczego
